بررسی و تبیین روش های بلاغی در نثر خطابی کتاب انسان کامل عزیزالدّین نسفی

علوم و شیوه های بلاغی که شامل علم معانی نیز می شود، در شکل دهی زبان عرفانی بسیار موثر بوده است. عرفا توانسته اند به وسیله قواعد و اصول علم معانی شامل نقش جملات، معانی و اغراض ثانوی جملات خبری، انشایی، عاطفی، پرسشی و امری، تجارب عرفانی بیان ناپذیر و تعالیم صوفیانه خود را به مخاطبین انتقال دهند. کتاب انسان کامل از لحاظ نوع نثر جزء نثرهای خطابی صوفیانه است، از این رو شیوه های بلاغی دانش معانی در آن مورد استفاده قرار گرفته است؛ نسفی در این باره توانسته به وسیله ابزار و توانمندی های زبانی در حوزه علم معانی با مخاطبین خود ارتباطی صمیمی و پویا برقرار کند و خواننده و شنونده را راضی و خشنود نگه دارد، به نحوی که هم مفاهیم تعلیمی صوفیانه را بفهمند و هم حضوری فعال و دائم در متن احساس کنند. در این پایان نامه تلاش شده با توجّه به تعاریف مقوله های علم معانی، کاربرد هر یک از ابزار بلاغی دانش معانی در کتاب انسان کامل عزیزالدّین نسفی بررسی شود و نمونه های به عنوان شاهد مثال ذکر شود. برآیند این تحقیق نشان می دهد که نسفی کوشیده است به جای بیان مفاهیم عرفانی در قالب جملات خشک و بی روح از جملات خبری با معانی ثانوی و جملات انشایی و شیوه های بیان مطلب در مجالس صوفیانه مانند:استفاده از ضمیرهای خطابی، آیات و احادیث، حکایت و داستان، تمثیل، حسی کردن مطالب نامحسوس و غیره، بهره بگیرد تا به این وسیله کلامش تأثیر گذار و زنده و پویا باشد. به منظور ارائه نتیجه مستند در بخش پایانی، صفحات زوج کتاب از دیدگاه بسامد ویژگیهای نثر خطابی، بررسی شده، در این بررسی مشخص شده که برخی از شیوههای بلاغی مثل ندای «ای درویش!» بسامد بیشتری دارد و به عنوان ویژگی خاص کتاب انسان کامل مطرح شده است. برخی شوه های دیگر هم بسامد زیادی دارد مانند استفاده فراوان از فعل های امر بخصوص فعل امر «بدان» که در ابتدای بندها دیده می¬شود و متن انسان کامل را به خطابی بودن گرایش داده است. همچنین تکرار برخی از جمله¬ها مثل: «اعزک الله فی الدارین» یا جمله «سخن دراز شد و از مقصود باز ماندیم!» نشانگر این مهم است که نسفی مخاطب را گرامی داشته است. به هر حال کلیه روشها و فنون بلاغی برای بیان مطلب که در این تحقیق بدان¬ها اشاره شده، نشانگر این اصل است که نثر انسان کامل نمونه نثر خطابی صوفیانه است که برای پیشبرد و درک مفاهیم عرفانی و دینی، عزیزالدین نسفی از آنها بهره جسته است